Zbrodnia niedoskonała

O profilowaniu kryminalnym dowiedziałam się z serialu Criminal Minds (Zabójcze umysły). To serial o Jednostce Analiz Behawioralnych (Behavioral Analysis Unit). Agenci FBI z Quantico są najlepszymi specjalistami w profilowaniu kryminalnym. Jak to bywa zazwyczaj z amerykańskimi serialami, z jednej strony jest bardzo dobrze zrobiony, ma fantastycznie stworzone postaci (zawsze miałam słabośc do takich charakterów jak dr Spencer Reid ♥), a jednak po którymś sezonie zaczynają się nawarstwiać wydarzenia, które mają na celu zatrzymać widzów, a w efekcie ja osobiście przestaję je oglądać. W każdym razie dla wszystkich zainteresowanych tym tematem, serial jest ciekawym spojrzeniem na pracę profilerów, daje wgląd w umysły przestępców, pokazuje procesy myślowe i procedury. Daje mniej więcej jakieś pojęcie, jak taka praca profilera wygląda – oczywiście w warunkach amerykańskich i serialowych.

Kiedy dowiedziałam się o istnieniu tej książki, bardzo się ucieszyłam. Serial rozbudził moją fascynację, a teraz miałam okazję przeczytać coś o polskim środowisku profilerów. Zbrodnia niedoskonała wydana ostatnio przez Wydawnictwo Muza została napisana wspólnie przez Katarzynę Bondę i Bogdana Lacha. Katarzyny Bondy nie muszę bliżej przedstawiać – to nazwisko zna każdy czytelnik, nie tylko kryminałów. Bogdan Lach natomiast to psycholog śledczy, biegły z zakresu psychologii. Uczestniczył w ponad stu sprawach kryminalnych jako profiler – był jednych z pierwszych w Polsce, teraz jest najlepszy.

Okazuje się, że profilowanie kryminalne nie jest tak oczywiste, dobrze przyjmowane i rozumiane, jak w amerykańskim serialu. Powoli się to już zmienia, ale początki były trudne. Fakt, że policjanci czasami woleli wezwać jasnowidza niż profilera mówi sam za siebie. Boimy się tego, czego nie rozumiemy, a profilowanie faktycznie sprawia czasami wrażenie magicznego przewidywania, jeśli nie znamy jego podstaw. To fascynujący proces, w którym najdrobniejsze szczegóły mają znaczenie. Nie mamy pojęcia, ile nasze zachowanie o nas mówi, ile wskazówek zostawiamy – okazuje się, że znaczenie ma wszystko. Mapy mentalne to powielane elementy naszego funkcjonowania w życiu, schematy, do których nie przywiązujemy wagi. Nie zastanawiamy się dlaczego postępujemy tak, a nie inaczej. A przecież to fascynujące. Każdy przestępca, nawet najbardziej uważny i sprytny, nie jest w stanie kontrolować wszystkich swoich zachowań. To co świadome – owszem, ale poza tym przecież jest jeszcze całe spektrum innych źródeł naszego postępowania. Morderca patrzy z perspektywy jednej osoby, samego siebie, profiler patrzy z perspektywy osoby, która ma wiedzę i przede wszystkim znajomość zachowań innych przestępców. Za profilowaniem stoi wiele dziedzin nauki, które czasami potrafią łączyć się w zaskakujący sposób.

Zbrodnia niedoskonała jest wyjątkowa, bo to pierwsza pozycja nienaukowa w języku polskim oparta na autentycznych sprawach. Jest efektem rozmów Katarzyny Bondy z Bogdanem Lachem. Bonda daje nam historyczne wprowadzenie i techniczne zaplecze, podczas gdy Lach opowiada o konkretnych sprawach, przybliża nam, co i jak sprawiło, że dana sprawa została rozwiązana a przestępca odnaleziony (lub nie).

Czyta się ją jak najlepszą powieść kryminalną. To chyba największy komplement, jaki można napisać o literaturze faktu. Dla mnie Zbrodnia niedoskonała jest nawet lepsza od jakiegokolwiek kryminału – mamy tutaj prawdziwych bohaterów, prawdziwych przestępców, najgłośniejsze  polskie sprawy kryminalne. Ale mamy również wprowadzenie historyczne, możemy dowiedzieć się, jakie był początki profilowania, kto zapisał się w jego historii, a kto tworzył całkiem nowe rozdziały. Książka jest podzielona według motywów sprawców. Każdy rozdział kończy się podsumowaniem danego typu sprawcy, co go charakteryzuje, na jakie typy się dzieli, jakie są jego motywacje, jakie jest jego modus operandi czyli sposób działania. Więc nie dość, że ekscytujemy się sprawami kryminalnymi, nie dość, że dowiadujemy się mnóstwa rzeczy o profilowaniu kryminalnym, to jeszcze dodatkowo zdobywamy wiedzę z zakresu psychologii kryminalnej. Gwarantuję Wam, że po lekturze tej książki będziecie czytać kryminały już trochę inaczej. Nie mówiąc o tym, że taka wiedza jest przydatna (świadczy o tym jeden przypadek, o którym opowiadał Bogdan Lach)

Katarzyna Bonda i Bogdan Lach zabrali nas na wycieczkę po fascynującym świecie profilowania. Połączenie rzetelnej wiedzy z konkretnymi polskimi przypadkami sprawia, że profilowanie staje się bardziej zrozumiałe i przystępne. Widać wyraźnie, że nie jest to wróżenie z fusów, tylko lata praktyki i wykorzystywania ogromnej wiedzy z wielu dziedzin nauki. Profilowanie kryminalne to fascynujące zagadnienie, o którym powinno powstawać więcej takich książek jak Zbrodnia niedoskonała.

Katarzyna Bonda uczyniła głównych bohaterów swoich powieści profilerami. A ja się zastanawiam, co by było, gdyby Bogdan Lach poszedł w ślady Jørn Lier Horsta i na podstawie własnego doświadczenia napisał powieść o profilerze… Tak sobie myślę, że to mogłaby być całkiem dobra rzecz. Nawet bardzo.

Zbrodnia niedoskonała to świetna rzecz. To książka dla wszystkich, którzy z zapartym tchem oglądają seriale kryminalne i zaczytują się w powieściach kryminalnych. I dla tych, którzy myślą o napisaniu własnego kryminału. Wielki ukłon w stronę Katarzyny Bondy, że postanowiła wyciągnąć polskie profilowanie na światło dzienne, że “odkryła” dla nas Bogdana Lacha. Mnie fascynują ludzie, którzy chcą dostać się do głowy przestępcy i zrozumieć, dlaczego robi to, co robi. Taka praca, mimo że w serialu wydaje się przyjemną zabawą w Sherlocka Holmesa, w rzeczywistości jest pewnie bardzo obciążająca i trudna. Niemniej jednak, fascynująca.

♦

Dosłownie kilka ciekawostek (inaczej musiałabym przepisać pół książki)

◊ Za prekursora i ojca profilowania uważa się Jamesa Brussela, amerykańskiego psychiatrę.

◊ Pierwszym psychologicznym portretem jest profil Kuby Rozpruwacza przygotowany przez dr Thomasa Bonda

◊ Jest też serial Quantico, ale nie oglądałam, więc nie mam pojęcia, czy dobry 🙂

◊ Sławy profilowania – Robert Ressler, John Douglas, David Canter